Έτσι αποκαλούσαν οι
Βυζαντινοί τους φρουρούς των συνόρων, του τα έλεγαν «άκρα». Στη
γενίκευσή του αργότερα ο όρος «ακρίτης», που τον χρησιμοποιούμε
ακόμα και σήμερα, σημαίνει το στρατιώτη που φρουρεί τα σύνορα ή
και τον κάτοικο ακόμη της μεθοριακής περιοχής.
Το
βυζαντινό ακριτικό σύστημα, που πρώτος οργάνωσε ο Ηράκλειος,
είχε ως πρότυπο το ρωμαϊκό σύστημα. Οι ρωμαίοι, που έχτισαν
κάστρα στη μεθόριο της απέραντης αυτοκρατορίας τους, είχαν
ιδρύσει και ειδικά στρατιωτικά σώματα, για τη φρούρησή τους. το
ακριτικό αυτό σύστημα αναπτύχθηκε τελειότερα στο Βυζάντιο,
ιδιαίτερα για τα ανατολικά «άκρα». Ο πρωτακρίτης, που ήταν πάντα
ένας γενναίος στρατιωτικός, είχε στα σύνορα γη δική του, που την
νεμόταν σαν φεουδάρχης, μα είχε την υποχρέωση να την
προστατεύει από τους εχθρούς, φυλάγοντας και τη γη τη δική του
και τη χώρα. Μ’ αυτά τα φέουδα, που οι αυτοκράτορες χάριζαν
στους ακρίτες, ήταν πια σίγουροι, πως σ’ αυτή τη γωνιά είχαν
στήσει την άμυνά τους γερά. Οι πρωτακρίτες διατηρούσαν με δικά
τους έξοδα ένοπλα σώματα, που η λεβεντιά τους έγινε θρύλος. Οι
ακρίτες όχι μόνο δεν πλήρωναν φόρο, μα σε πολλές περιπτώσεις
έπαιρναν και μισθό, που λεγόταν ρόγα. Και ήταν σχεδόν
ανεξάρτητοι στην περιοχή τους με μόνο τους χρέος να πολεμούν
κάθε εισβολέα, Σαρακηνό, απελάτη, ληστή, που πήγαινε να
παραβιάσει το στρατιωτικό αυτό φράγμα.
Κοιτίδα του
βυζαντινού ακριτισμού ήταν η Καππαδοκία, όπου πρωτογεννήθηκαν
και τα περίφημα ακριτικά τραγούδια και ο θρύλος του Διγενή
Ακρίτα. Από κει απλώθηκαν οι ακρίτες στην Αρμενία, την Κιλικία,
τη Μεσοποταμία και γενικά στ’ ανατολικά σύνορα. Η ακμή του
ακριτισμού συμπίπτει με τις επιδρομές των Αράβων Σαρακηνών στους
9ο, 10ο και 11ο αιώνες. Οι γενναίοι ακρίτες τους απωθούσαν, τα
σύνορα πήγαιναν όλο και βαθύτερα και ο ακριτισμός φούντωνε σε
ισχύ και δόξα. Σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο τοποθετεί η ποίηση
τους θρυλικούς πρωτακρίτες, το Διγενή, το Μαυριαλή, τον Πορφύρη,
τον Κωνσταντή, τον Αρμούρη, τον Ανδρόνικο και τους άλλους, που
αναφέρουν τ’ ακριτικά τραγούδια. Όταν όμως ο Νικηφόρος Φωκάς
σύντριψε τους Άραβες, ήταν πολύ φυσικό να αδυνατίσει και ο
ακριτισμός, που η παρακμή του μεγάλωσε, όταν ο Κωνσταντίνος ο
Μονομάχος φορολόγησε τους ακρίτες. Έτσι, το σύστημα αδυνατισμένο
δεν τα κατάφερε ν’ αναχαιτίσει, όπως είχε κάνει με τους Άραβες,
τους Σελτζούκους Τούρκους, που ξεχύθηκαν έτσι στη Μικρασία.
